Felsefik Düşünme ve İslamî Tefekkür

Bismillahirrahmanirrahim

   Felsefik olarak düşünme, gerçekliğe ulaşmak için bilgileri incelemek, karşılaştırma ve analiz yapmak, sonuç çıkarmak işlemlerini gerçekleştirmede zihinsel mekanizmaların kullanılmasıdır. 

   Zihinsel mekanizmalar, okuma, dinleme, görme vb. özne ve nesnenin etkileşmesi yolu ile ulaşılan bilgilerden hareketle  algılama, hayal kurma, tasarlama, analiz gibi birincil eksen faaliyetlerdir. Bu faaliyetler sonucu kişide "bilinç" geliştirmektir. Bilinç kavramı, kavrama, içselleştirme ve  farkında olma halidir. Bilincin kendisine yönelmesine "öz bilinç" denilir.

   İslam'da düşünme süreci, tefekkür, akletme gibi kavramlarla ele alınır. İslam'da bilgi kaynakları somut olanların yanısıra “vahiy” ve “ilham” gibi soyut ve metafizik olanları da içerir. Kur’an ayetleri düşünmeyi ve akletmeyi nazara verir;

اَلَّذ۪ينَ يَذْكُرُونَ اللّٰهَ قِيَاماً وَقُعُوداً وَعَلٰى جُنُوبِهِمْ

… وَيَتَفَكَّرُونَ ف۪ي خَلْقِ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِۚ

Onlar, Allah'ı ayaktayken, otururken ve yan üstü yatarken anarlar ve göklerle yeryüzünün yaratılışını düşünürler…Al-i İmran.191

وَمَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِۜ اَفَلَا يَعْقِلُونَ

Ve kimin ömrünü uzatırsak yaratılışta adeta geriye döndürürüz onu, çocuklaşır; hala mı akıl etmezler?Yasin.68

   Ancak İslam'da düşünme mutlak manada sınırsız serbestlik değildir. İnsana verilen ömür ve kaynaklar sınırlı olduğu için düşünme de kişiye en fazla fayda sağlama maksadına yönelik olarak ele alınır. Belli bir (çabaya değen) amaç ve ideale yöneliktir. Kendi içinde bir perspektif içerir. Daha disiplinlidir. Bu sebeple, İslam'da düşünce “tefekkür” olarak ifade edilir. İslam ayrıca, gerçeğe ulaşma ve farkındalık elde etmede sadece düşüncenin yeterli olmayacağını söyler. Düşünce sonucu elde edilenlere “amel” boyutunu, amele de “ihlas” boyutunu ilave eder.. Böylece klasik felsefede mevcut olmayan boyutlar eklenir. Böylece ancak bu şekilde gerçekliğe ve güzelliğe ulaşılabileceğini öğretir.

اَلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبٰى لَهُمْ وَحُسْنُ مَاٰبٍ

Onlar ki, iman etmişler ve salih ameller işlemişlerdir, ne mutlu onlara, varacakları yer de ne güzeldir!Ra’d.29

… وَمَٓا اُمِرُٓوا اِلَّا لِيَعْبُدُوا اللّٰهَ مُخْلِص۪ينَ لَهُ الدّ۪ينَ

Halbuki onlar ancak şununla emr olunmuşlardı: hak perest müvahhid (hanîfler) olarak dîni Allah için halis kılarak yalnız Allaha ıbadet etsinler…Beyyine.5

Kişinin mesela bir davranışın iyilik olduğunu düşünerek bulması yetmez. İyiliğin gerçekliğine ulaşabilmesi için bu doğrultuda davranış ortaya koyması ve bunu yaparken de sadece Allah rızası için yapması gereklidir.

Felsefede bir başka boyut, düşünme veya zihinsel mekanizmalarda bazı kavramların üretilmesidir. Bunlardan birişi "Görüş"tür. Görüş, kişinin belli bir konuda anlayış geliştirmesidir. Görüşün oluşmasında sosyal ortam, eğitim, okunan kitaplar, izlenilen şeyler vb. etkilidirler.

"Bana göre iyilik, başkalarına yardım etmektir."

"Bana göre doğruluk, olduğu gibi görünmektir."

"Bana göre dünya, zevk aldığın   her şeydir" vb.

   İslam, kişide çeşitli görüşlerin oluşumunda etkilidir. Öncelikle "İlah" kavramı üzerinden görüş geliştirir.  Allah Teâlânın tek ilah olduğu görüşü ayetlerde bildirilir.

…قُلْ اِنَّمَٓا اَنَا۬ بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحٰٓى اِلَيَّ اَنَّمَٓا اِلٰهُكُمْ اِلٰهٌ وَاحِدٌۚ

De ki: “Ben, yalnızca sizin gibi bir insanım. Şu var ki bana, ilâhınızın, sadece bir ilâh olduğu vahyolunuyor…Kehf.110

Ayette ayrıca Resulullahın bir insan (beşer) olduğu görüşü de vurgulanmıştır.

   İslam, dünya ve ahiretle ile ilgili olarak da görüşler bildirir

وَمَا هٰذِهِ الْحَيٰوةُ الدُّنْيَٓا اِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌۜ وَاِنَّ الدَّارَ الْاٰخِرَةَ لَهِيَ

لْحَيَوَانُۢ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ

Ve bu dünya yaşayışı, ancak aslı olmayan bir eğlenceden, bir oyundan başka bir şey değil ve şüphe yok ki ahiret yurdunda gerçek yaşayış, bunu bir bilselerdi.Ankebut.64

Felsefede bir başka boyut, önerme yani "Yargı" bildiren ifadeler kavramıdır.

"Hırsızlık kötü bir şeydir."

"Falan kişi başarısız birisidir."

"İyilik, kanun ve kurallara uymaktır."

"Eve lazım olan camiye lüzumsuzdur."

Kur'an ayetleri de çeşitli konularda yargılar bildirir.

.. الْبِرَّ مَنِ اتَّقٰىۚ…

… iyilik (küfür ve kötülükten) sakınan (ın halidir).. Bakara.189

… اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ

Allah, size ancak leş, kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesileni haram kıldı…Bakara.173

  İslam'da felsefe ilmindeki yaklaşıma benzer bir düşünme şekli vardır. İslam düşünmeyi teşvik eder, ancak doğru düşünme mekanizmaları için de rehberlik eder. Düşünmeye yeni boyutlar ekler ve kişinin sadece düşünme yoluyla gerçeğe erişemiyeceğini belirtir. Düşünme, bir araçtır, ancak insanın bütün vaktini alacak şekilde sonsuz bir faaliyet değildir. İnsan her şeyi bilemeyeceği için düşünceleri de sınırlıdır. Bu sebeple doğru düşünmede kendisinin tek başına bilmesinin mümkün olmadığı bilgi kaynaklarından "vahiy" de kendisine sunulur. İslam'da sadece düşünsel akıl değil "amelî akıl" da nazara verilir. Bu yönüyle İslam, klasik felsefeden daha fazla şeyler ifade eden bir ekol ortaya koyar.

Allah (cc) tüm insanlara doğru düşünmeyi ve doğru hareket etmeyi nasip eylesin.

Selâmetle